جرم خیانت در امانت و شرایط تحقق آن
برای اینکه جرمی به وقوع بپیوندد، لازم است کلیه عناصر تشکیل دهنده جرم یعنی عنصر قانونی، عنصر مادی و عنصر معنوی آن جمع شود؛ خیانت در امانت هم از این قاعده مستثنا نمیباشد.
اولین عنصر لازم، عنصر قانونی میباشد که در خصوص جرم خیانت در امانت، ماده ۶۷۴ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) خیانت در امانت را جرم انگاری کرده است و با جمع شرایط مقرر در آن ماده جرم خیانت در امانت به وقوع پی پیوندد. این ماده چنین اشعار میدارد: “هر گاه اموال منقول یا غیرمنقول یا نوشتههایی از قبیل سفته و چک و قبض و نظایر آن به عنوان اجاره یا امانت یا رهن یا برای وکالت یا هر کار با اجرت یا بی اجرت به کسی داده شده و بنا بر این بوده است که اشیای مذکور مسترد شود یا به مصرف معینی برسد و شخصی که آن اشیا نزد او بوده آنها را به ضرر مالکین یا متصرفین آنها استعمال یا تصاحب یا تلف یا مفقود نماید به حبس از 6 ماه تا 3 سال محکوم خواهد شد“. لازم به ذکر است با اصلاحات بعدی جرم خیانت در امانت جز جرایم قابل گذشت تبدیل شده، و نتیجتاً مجازات آن به نصف تقلیل پیدا کرده است؛ یعنی از 3 ماه تا 5/1 سال تعیین گردیده است.
بعد از اینکه عنصر قانونی جرم معرفی شد، نوبت به عنصر مادی جرم میرسد؛ عنصر مادی به این معنی است که حتما باید یک عمل مادی هم در عالم واقعیت به وقوع بپیوندد تا جرمی واقع شود. روشن است که عناصر مادی نیز باید از قانون برداشت شود، و عمل ارتکابی در ماده قانونی مربوطه بگنجد. لذا برای احراز اعمال مادی که برای وقوع بزه خیانت در امانت لازم است باید به ماده قانونی فوق الذکر مراجعه کنیم. این ماده عنصر مادی جرم خیانت در امانت شامل استعمال، تصاحب، اتلاف و مفقود کردن مال مورد امانت میداند.
جهت روشن شدن مفاهیم عبارات فوق مختصرا توضیحی در تعریف هرکدام از آنها ارائه میشود:
منظور از استعمال، مصرف کردن یا مورد استفاده قرار دادن مال مورد امانت میباشد؛ مانند اینکه لباس امانتی را بپوشد یا با ماشین امانتی به مسافرت برود. اتلاف بعنوان یکی دیگر از مصادیق اعمال خیانت در امانت به معنی نابود کردن و از بین بردن به هرطریقی (مثل شکستن، پاره کردن، سوزاندن و غیره میباشد. عمل دیگر مفقود کردن میباشد؛ در این عمل مال موجود است ولی دستیابی برای مالک عملا غیرممکن میگردد؛ مثلا انگشتر را به دریا بیاندازد. لازم به ذکر است اگر این عمل عمدی نباشد جرم نخواهد بود و طرف مطابق ماده 614 قانون مدنی مسئول حقوقی خواهد بود، مثل اینکه انگشتر از سوراخ جیب امین بیفتد و گم شود. عمل مادی دیگر تصاحب میباشد، منظور برخورد مالکانه با مال مورد امانت میباشد، به این معنی که مال را مال خود دانسته و مثلا آن را گرو بگذارد یا بفروشد و یا به هر نحوی از استرداد آن خودداری نماید.
موضوع جرم خیانت در امانت میتواند مال منقول مثل اتومبیل یا مال غیر منقول مثل ملک باشد و یا وسیله تحصیل مال مثل سفته و چک باشد.
مساله دیگری که در وقوع جرم خیانت در امانت خیلی مهم است، عنصر سپردن میباشد، یعنی مال مورد امانت باید توسط مالک یا متصرف قانونی به شخص امین یعنی کسی که مال را به امانت میگیرد سپرده شده باشد. باید توجه شود که اولا سپردن باید به یکی از طرق قانونی انجام شود، ثانیاً به شرط این باشد که طرف مال امانتی را برگرداند یا به مصرف خاصی برساند؛ لذا اگر طرف خودش مال را بدست بیاورد یا مثلا سرقت کند، عنصر سپردن مفقود بوده و جرم اتفاق نمیافتد. منظور از سپردن به طرق قانونی این است که مال باید توسط متصرفی که تصرف او مورد حمایت قانون قرار دارد به امین سپرده شده باشد. بنابراین اگر دزدی مال دزدی را به کسی امانت دهد، و امین آن را به مالک اصلی بدهد یا حتی آن را تصاحب کند جرم خیانت در امانت واقع نخواهد شد، چراکه قانون از دزد حمایت نمیکند. ممکن است مفهوم به مصرف معین رساندن کمی مبهم باشد که با مثالی روشن تر میشود، فرض کنید شما یک میلیون تومان به کسی میدهید تا آن را به امر خیری خرج کند یا مثلا به خیریه دهد و فرد آن را به آن امر اختصاص نمیدهد.
جرم خیانت در امانت از جمله جرایم مقید میباشد؛ به این معنی که رفتار مرتکب جرم حتما باید منتهی به نتیجه خاصی (یکی از اعمال چهرگانه فوق) بشود، قسمت آخر ماده 674 قانون مجازات اشعار میدارد: ” … شخصی که آن اشیاء نزد او بوده آنها را به ضرر مالکین یا متصرفین آنها استعمال یت تصاحب یا تلف یا مفقود نماید“. لذا برای وقوع جرم حتماً باید ضرری به مالک یا متصرف وراد شود تا جرم واقع شود، اعم از اینکه منفعتی برای شخص خائن داشته باشد یا خیر. لازم به ذکر است منظور از ضرر لزوماً ضرر بازاری و عرفی نیست.
وقتی که تمامی اتفاقات فوق الذکر واقع گردید، نوبت به آخرین عنصر میرسد یعنی عنصر روانی، یعنی لازم است احراز گردد که آیا شخص خائن دارای سوء نیت است یا خیر؟ عنصر روانی خیانت در امانت مثل کلاهبرداری، از دو بخش سوء نیت عام و سوء نیت خاص تشکیل شده است. سوء نیت عام به عنصر مادی جرم بر میگردد، یعنی خائن عمل استعمال، تصاحب، تلف و مفقود نمودن مال را عمداً و با قصد و اراده انجام دهد، از سوی دیگر منظور از سوء نیت خاص این است که خائن این اعمال را برای نیل به نتیجه انجام دهد؛ یعنی شخص خائن باید قصد ورود ضرر به مالک یا متصرف را داشته باشد.
بنابراین با جمع تمامی شرایط پیش گفته، جرم خیانت در امانت محقق میشود.
مجازات جرم خیانت در امانت
به موجب ماده۶۷۴ قانون مجازات اسلامی و قانون کاهش مجازات، مجازات خیانتکار حبس از 3 ماه تا 5/1سال است لذا مجازات درجه شش محسوب میشود. سوالی که ممکن است برای افراد ایجاد شود آیا خیانت در امانت سابقه موثر کیفری ایجاد میکند یا خیر؟ در پاسخ باید گفته شود که به لطف قانون کاهش مجازات، محکومین به این جرم فاقد سابقه کیفری میباشند.
امکان تخفیف و تبدیل مجازات جرم خیانت در امانت
مجازات خیانت در امانت درجه شش محسوب میشود و در صورت وجود جهات مخففه مانند گذشت شاکی یا همکاری متهم با مامورین، ندامت و حسن سابقه و وضع خاص متهم مثل بیماری و پیری و جبران ضرر و… که در ماده 38 قانون مجازات اسلامی آمده است، به موجب بند ب ماده 37 قانون مجازات اسلامی به میزان یک تا سه درجه کاهش مییابد و یا قابل تبدیل به جزای نقدیمیباشد.
آزادی مشروط در جرم خیانت در امانت
در صورتی که شخصی به جرم خیانت در امانت محکوم شود، و اجرای مجازات وی شروع شود، شخص میتواند با تحمل یک سوم از مجازات حبس با رعایت ماده 58 قانون مجازات اسلامی به شرح ذیل آزادی مشروط استفاده نماید:
در مورد محکومیت به حبس تعزیری، دادگاه صادر کننده حکم میتواند در مورد محکومان به حبس بیش از ده سال پس از تحمل نصف و در سایر موارد پس از تحمل یک سوم مدت مجازات به پیشنهاد دادستان یا قاضی اجرای احکام با رعایت شرایط زیر حکم به آزادی مشروط را صادرکند:
- الف- محکوم در مدت اجرای مجازات همواره از خود حسن اخلاق و رفتار نشان دهد.
- ب- حالات و رفتار محکوم نشان دهد که پس از آزادی، دیگر مرتکب جرمی نمیشود.
- پ- به تشخیص دادگاه محکوم تا آنجا که استطاعت دارد ضرر و زیان مورد حکم یا مورد موافقت مدعی خصوصی را بپردازد یا قراری برای پرداخت آن ترتیب دهد.
- ت- محکوم پیش از آن از آزادی مشروط استفاده نکرده باشد.
انقضای مواعد فوق و همچنین مراتب مذکور در بندهای(الف) و(ب) این ماده پس از گزارش رئیس زندان محل به تأیید قاضی اجرای احکام میرسد. قاضی اجرای احکام موظف است مواعد مقرر و وضعیت زندانی را درباره تحقق شرایط مذکور بررسی و در صورت احراز آن، پیشنهاد آزادی مشروط را به دادگاه تقدیم نماید.
قابل گذشت بودن جرم خیانت در امانت
قبل از تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری مصوب 1399، جرم خیانت در امانت در زمره جرایم غیرقابل گذشت بود، ولی با تصویب قانون مزبور به حالت قابل گذشت درآمد، لذا درصورت اعلام رضایت شاکی تعقیب یا اجرای مجازات متوقف خواهد شد.
مرور زمان در جرم خیانت در امانت
توجه داشته باشید که با تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری مصوب 1399، جرم خیانت در امانت مشمول ماده 106 قانون مجازات اسلامی میگردد، که اشعار میدارد: در جرائم تعزیری قابل گذشت هرگاه متضرر از جرم در مدت یک سال از تاریخ اطلاع از وقوع جرم، شکایت نکند، حق شکایت کیفری او ساقط میشود مگر اینکه تحت سلطه متهم بوده یا به دلیلی خارج از اختیار، قادر به شکایت نباشد که در این صورت مهلت مزبور از تاریخ رفع مانع محاسبه میشود. هرگاه متضرر از جرم قبل از انقضای مدت مذکور فوت کند و دلیلی بر صرفنظر وی از طرح شکایت نباشد هر یک از ورثه وی در مهلت شش ماه از تاریخ وفات حق شکایت دارد.
تبصره- غیر از مواردی که شاکی تحت سلطه متهم بوده، درصورتی به شکایت وی یا ورثه او رسیدگی میشود که جرم موضوع شکایت طبق ماده (۱۰۵) این قانون مشمول مرور زمان نشده باشد..
لذا کسی بزه دیده خیانت در امانت باید ظرف یک سال از تاریخ اطلاع از وقوع جرم باید نسبت به طرح شکایت اقدام نماید؛ و همچنین متهمین خیانت در امانت و وکلای محترم آنها، در دفاع از خود یا موکلین خود نیم نگاهی به این ماده داشته باشند، چه بسا که دعوی در خارج از مهلت طرح شده باشد.